De enige vrouw in het dorp: het Smurfin-principe in Pretparkland
Essayist Katha Pollit schreef in 1991 een artikel over een fenomeen dat haar jaren eerder al was opgevallen: dat heel veel films en tv-programma’s groepen van mannen als hoofdrolspelers hadden, met dan telkens een enkele vrouw erbij.
Miss Piggy was de enige prominente vrouwelijke Muppet, bij de oorspronkelijke Avengers was Black Widow het enige vrouwelijke teamlid, in de originele Star Wars-trilogie was prinses Leia de enige vrouw van betekenis, net als Sandy Cheeks in SpongeBob SquarePants, Wendy bij Peter Pan en zijn Lost Boys en Wonder Woman bij de Justice League. Pollit noemde haar vaststelling het Smurfin-principe, naar de enige vrouwelijke smurf in het Smurfendorp. Alle mannelijke smurfen in de wereld van Peyo hebben een eigen taak, roeping of eigenschap, Smurfin wordt alleen gekenmerkt doordat ze een vrouw is.
Ook in de Efteling is het Smurfin-principe alomtegenwoordig: het Kabouterdorp in het Sprookjesbos heeft exact één kaboutervrouwtje, wiens rol beperkt is tot het doen van de was, en in het Lavenlaar is Lot de enige vrouwelijke Laaf, die in het Kraamhuys mag zorgen voor de larfjes, zoals de lavenkinderen worden genoemd. In de rest van het Sprookjesbos is het lot van het gemiddelde vrouwelijk personage niet veel beter: ofwel ben je een heks, toverkol of boze stiefmoeder, ofwel lig of sta je in waiting tot een prins komt opdagen, kun je elk moment opgegeten worden door een wolf om door een stoere jager gered te worden, of moet je zwijgen en breien, vlijtig schrobben, boenen en bedden opschudden, of dansen op rode schoentjes of in het maanlicht. Over de vrouwen in Fata Morgana zeggen we maar niks.
En ook in recentere attracties gaat het fantasievrouwen in Kaatsheuvel niet veel beter af: in Symbolica is Pardijn de enige vrouw in een cast van voor de rest uitsluitend mannelijke hoofdpersonages (en een drag queen), sois belle et tais-toi-gewijs zacht giechelend met een zakdoekje in de hand op de achtergrond in de Koningszaal - de enige andere vrouwen in de rit walsen of komen uit een taart. In de wereld van Max & Moritz krijg je als bezoeker de enige vrouw niet eens te zien zoals Max, Moritz of Meester Lämpel - de enigszins hysterische Frau Schmetterling bestaat louter als haar schaduw in een schimmenspel in de wachtrij. En in Danse Macabre komt naast vijf mannelijke uitgebeelde muzikanten, heel af en toe ook het hoofd van een vrouw tevoorschijn door de snaren van een harp, uiteraard het instrument bij uitstek dat in de cultuurgeschiedenis stereotiep met vrouwen geassocieerd wordt.
Niet dat het in andere pretparken veel beter is: ook in het Bos van Plop in Plopsaland zijn de meeste kabouters mannelijk. Zij verrichten het harde werk, terwijl de vrouwelijke kabouters de was doen, met de bezem vegen, een kaboutersjaal breien, het eten maken of dansen als Cancan-kabouters. Challenge of Tutankhamon in Walibi Belgium telt welgeteld één vrouwelijk personage, wiens rol beperkt is tot schreeuwen van doodsangst. In de gloednieuwe darkride Monsters Unchained in Epic Universe is Victoria de enige vrouw in een kleurrijk gezelschap van mannelijke monsters. Dat vrouwen in de minderheid zijn in piratenattracties als Pirates of the Caribbean of Piraten in Batavia lijkt voor de hand liggend, ook al heeft Disney de afgelopen jaren de vrouwen in zijn piratenattractie een enigszins geëmancipeerdere rol gegeven dan ze oorspronkelijk hadden.
In de nieuwe smurfendarkride in Plopsaland Deutschland is de rol van vrouwelijke personages beperkt, maar omdat de darkride niet zozeer gebaseerd werd op de oorspronkelijke stripverhalen van Peyo maar op de smurfenwereld uit met name de recente smurfenanimatiefilm De smurfen en het verloren dorp uit 2017, limiteert die zich niet tot Smurfin alleen. In die film - en in het gelijknamige stripverhaal - worden de vrouwelijke smurfen geïntroduceerd, die zich onderscheiden van Smurfin én van de mannelijke smurfen door hun lange, (doorgaans) blauwe haren.
Daarin verschilt deze darkride dus van eerdere Smurfendarkrides als Smurfs Studio Tour in Motiongate Dubai of Smurfenavontuur in Plopsa Station in Antwerpen. Ook intussen gesloten smurfenattracties in Kings Dominion of het Franse smurfenpark Big Bang Schtroumph (dat kort ook even Walibi Schtroumph was) lieten de monoandrogyne wereld van de smurfen met één Smurfin zien. Dat geldt eveneens voor andere internationale parken die de smurfen in huis hebben gehaald, zoals Dreamcity in Shanghai en Dream Island in Moskou.
Smurfin duikt pas op in het derde Smurfen-album, waarin ze bedacht wordt door aartsvijand Gargamel met de bedoeling de smurfen het leven zuur te maken. Hij creëert een vrouwelijke smurf, met lelijke zwarte haren en een dikke neus, en stuurt haar naar de smurfen. Wanneer de smurfen haar gaan pesten om haar lelijke uiterlijk, grijpt Grote Smurf in: hij maakt Smurfin mooi en slank en blond - en na de nip en tuck mag ze bij de smurfen blijven wonen. Smurfin was geen idee van Peyo maar van zijn vriend en scenarist Yvan Delporte, wiens eega het maar niks vond dat er geen vrouwelijke figuren in de immens populaire smurfenverhalen voorkwamen en er op aandrong dat hij een verhaal bedacht waarin een vrouwelijke smurf zou voorkomen.
In 1985 maakte een van de feministische personages in een stripverhaal van Alison Bechdel de opmerking dat ze alleen naar films keek waar twee vrouwen met elkaar praatten over iets anders dan mannen. Uit die opmerking ontstond de zogenaamde Bechdeltest, waarmee je boeken, strips, films en tv-series informeel kunt testen op seksisme: zijn de vrouwelijke personages belangrijk genoeg dat ze ooit een diepgaand gesprek met elkaar hebben dat niet over een man gaat?
Toegepast op pretparkattracties zou een zeer vereenvoudigde Bechdeltest al kunnen zijn: heeft de ride minstens een vrouwelijke protagonist in een rol die haar gender overstijgt en haar niet louter uitbeeldt in een passieve of zorgende rol? Weinig attracties, zelfs niet attracties met veel vrouwelijke personages, doorstaan momenteel deze test. Of het nu de huilende bruid Melanie is in Phanom Manor, de lieflijk schommelende en wiegende elfjes in de bossen van Droomvlucht of zelfs Frozen Ever After, waar het emancipatorische Let It Go uit de film teruggebracht wordt tot een scène waarin Elsa als een soort zingende decorstyliste haar krachten gebruikt om het paleis te voorzien van een laagje ijs ter gelegenheid van de Official Summer Snow Day in Arendelle - veel attracties zouden zelfs deze basisvariant op de Bechdeltest niet doorstaan.
Het Smurfin-principe maakt ons er ook in Pretparkland van bewust hoe vaak mannelijke personages als de norm gepresenteerd worden, terwijl vrouwelijke figuren vaak de uitzondering zijn en vooral bestaan in relatie tot mannen. Anno 2025 zijn mannelijke personages in veel te veel pretparken nog de standaard: jongens en mannen worden neergezet als centrale figuren, met uiteenlopende karakters en rollen. Vrouwelijke personages zijn vaak “de vrouw” van het gezelschap, zonder een eigen, unieke identiteit of worden gereduceerd tot types: in plaats van volwaardige individuen zijn vrouwen vaak stereotiep ingevuld — als moederfiguur, glamour queen, sidekick of romantische interesse, slapend in een grot, torenkamer of een dependance van een Grand Hotel.
Bommelwereld, het nieuwe indoorpark dat later dit jaar opengaat in het Nederlandse Groenlo, gebaseerd op een universum met zo goed als geen noemenswaardige vrouwelijke personages, lijkt anno 2025 zowaar een anachronisme, als je begrijpt wat ik bedoel. Het is hoog tijd voor een nieuwe, belangrijker rol voor vrouwelijke personages in Pretparkland, zelfs al is het Smurfin-principe ook van toepassing op heel wat ontwerpafdelingen, toeleveranciers en designbureaus. Omdat balans een keuze is. Eén vrouwelijke smurf is een keuze. Eén kaboutervrouwtje is een keuze. Eén vrouwelijke laaf is een keuze. Het zijn geen eeuwenoude verhalen en het is geen heiligschennis om ze te veranderen, want tot er voldoende prominente vrouwelijke personages komen, vertelt Pretparkland maar de helft van het verhaal.
Erwin Taets, 2025